Lý và lễ: Từ Tứ thư đến Gia lễ của Chu Hy

Abstract

Mối quan hệ giữa triết học và nghi lễ trong tư tưởng Nho gia gắn kết mật thiết với nhau tựa hồ như hai bánh xe chung một trục. Nếu như nhân và lễ là mạch nguồn xuyên suốt dòng chảy tư tưởng của Khổng Tử, thì lý và lễ lại là hai bộ phận trọng yếu cấu thành nên học thuyết của Chu Tử. Mối quan hệ khăng khít giữa lễ và lý trong học thuyết của ông thể hiện rõ ràng nhất trong câu nói: “Lễ là tiết văn của thiên lý, nghi tắc của nhân sự”. Tinh lực bình sinh của Chu Hy đều ở tại Tứ thư, còn Gia lễ như một hướng dẫn thi hành những học thuyết đó ra đời sống của các Nho sĩ. Thế nên, những bàn luận của các nhà lý học đời sau về hai tác phẩm này cũng vượt trội hơn cả, cùng với đó là những ảnh hưởng của chúng đến tư tưởng tập tục của người dân và phần nào đã trở thành một thành tố của nền văn minh Đông Á. Ngày nay, khi nhắc đến Gia lễ, các nhà nghiên cứu thường nhìn chúng dưới góc độ là các nghi thức hay phong tục tập quán của người dân Đông Á mà quên đi “tính thiêng” truyền tải bên trong những tập tục ấy. Bài viết, do đó, đi từ những tư tưởng của Chu Hy trình bày trong Tứ thư đến những nghi thức ấn định trong Gia lễ, để thấy rõ mối quan hệ giữa lý và lễ trong học thuyết của ông cũng như ảnh hưởng tương hỗ của chúng trong dòng chảy tư tưởng và văn hóa Đông Á.

Ngày nhận 12/7/2024; ngày chỉnh sửa 13/12/2024; ngày chấp nhận đăng 31/12/2024